De zorgsector neemt meer en meer zijn verantwoordelijk op in de klimaatproblematiek en het debat over duurzaamheid. Dat moet ook wel. Zo’n 10% van de CO2-uitstoot in Vlaanderen is afkomstig van de zorg- en welzijnssector.
Dit thema moet hoog op de strategische agenda van alle zorgvoorzieningen komen, zeggen Peter Raeymaekers en Hannah Bohez in koor.
Hannah Bohez is bouwtechnisch adviseur bij VIPA, Peter Raeymaekers staflid bij Zorgnet-Icuro. “Na het klimaatakkoord van Parijs heeft Vlaanderen in 2016 enkele engagementen op zich genomen,” opent Peter Raeymaekers. “De zorgsector mocht niet achterblijven. Er is veel gebeurd sindsdien. Duurzaamheid is een thema geworden. De belangrijkste afspraak was dat de zorgsector jaarlijks 2,09% minder CO2 zou uitstoten. Voorzieningen werden gestimuleerd om een klimaatverantwoordelijke aan te stellen en een klimaatvisieplan te ontwikkelen.”
“Vlaanderen geeft zorg- en welzijnsorganisaties de kans om een gratis energiescan te laten uitvoeren. In ruil verbindt de organisatie zich ertoe om de maatregelen met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar in de praktijk te brengen. Die maatregelen zijn economisch rendabel. Voor de maatregelen met een langere terugverdientijd kunnen de voorzieningen subsidie aanvragen. De middelen hiervoor komen uit het klimaatfonds. In samenwerking met het Vlaams Energiebedrijf ontwikkelt Vlaanderen monitoringtools. We verzamelen zoveel mogelijk data die ons een beeld geven van de impact van maatregelen,” zegt Hannah Bohez. “Naast de inspanningen om de gebouwen meer CO2-neutraal te maken, focussen we op thema’s als afvalstromen, voedseloverschotten, mobiliteitsplannen…”
Strategisch belang
“Meteen na de lancering van de gratis scans gingen veel organisaties ermee aan de slag. Het eerste jaar waren dat er al 800! Vandaag staat de teller op 1.600 bestelde scans. Elke maand melden zich nog een 10-tal organisaties aan. Procentueel gezien spannen de ziekenhuizen de kroon: meer dan 75% liet ondertussen een scan uitvoeren. In absolute cijfers staan de woonzorgcentra aan de top. Op basis van de data uit de huidige energiescans ligt de grootste CO2-besparing bij de ziekenhuizen, met een potentieel van 63.000 ton per jaar of zo’n 60% van wat de zorgsector zou kunnen opleveren. Een aantal maatregelen heeft zo goed als altijd een terugverdientijd onder de 5 jaar: het isoleren van leidingen en het beter afstellen van installaties. Andere maatregelen hebben een kortere of een langere terugverdientijd: zonnepanelen installeren of relightning. De maatregelen met de langste terugverdientijd zijn het vervangen van het schrijnwerk, renovatie van de beglazing en de vloerisolatie,” zegt Bohez.
“De voorzieningen die een scan laten uitvoeren, zijn blij met de concrete tips,” vertelt Peter Raeymaekers. “Dat blijkt uit de grote bereidheid om deel te nemen. Het is niet evident, maar de maatschappelijke wil is groot. Wel hebben we nog een weg te gaan om meer directies en raden van bestuur te overtuigen van het strategische belang hiervan. Vandaag zijn het vooral milieucoördinatoren, hoofden van de technische diensten en preventieadviseurs die de kar trekken. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Vlaanderen heeft een ‘sustatool’ ontworpen om strategisch duurzaamheidsthema’s op te volgen. EY heeft die tool vertaald naar de zorgsector. Die tool heet Sustacare en kan dienen als een strategisch kompas voor directies en raden van bestuur.”
“Een goede monitoring kan nog meer organisaties over de streep halen,” zegt Hannah Bohez. “De scan zelf is al een eerste monitoring. De resultaten zijn helder en vertaald in concrete acties. Het aanvragen van subsidies verloopt vlot. Daarnaast werken we aan een monitoring voor de voortgang en de doelstellingen. In 2016 vertrokken we met het vooruitzicht van 2,09% reductie CO2 per jaar, maar dat hebben we al moeten bijstellen naar 2,50% om de doelstellingen nog te halen.”
Peter Raeymaekers: “We hebben nog een weg te gaan om meer directies en raden van bestuur te overtuigen. Vandaag zijn het vooral milieucoördinatoren, technische diensten en preventieadviseurs die de kar trekken.”
“Meten is weten, maar het zal pas echt interessant worden als we die monitoring kunnen vertalen naar individuele voorzieningen. Er zijn immers grote verschillen. Een voorziening in een voormalig klooster uit 1547 heeft andere uitdagingen dan wie een gloednieuwe infrastructuur ter beschikking heeft. We moeten op maat werken, zodat we een individueel appel kunnen doen om verantwoordelijkheid op te nemen,” zegt Peter Raeymaekers.
Energieprestatiecontracten
Alle maatregelen vinden nu op vrijwillige basis plaats. Zijn er plannen om sommige maatregelen te verplichten? “Voorlopig is daar vanuit VIPA geen sprake van,” zegt Hannah Bohez. “Maar uiteindelijk moet Vlaanderen wel de klimaatdoelstellingen halen. Bovendien komt er naast het bestaande energieprestatie-certificaat binnenkort een certificaat voor energieprestaties in de tertiaire sector. Dat zal wel verplicht worden. Op die manier worden de stimulansen groter. Organisaties moeten in de toekomst meer en meer verantwoording afleggen over de staat van hun gebouwen. Onlangs nog brak de Nationale Bank een lans voor de verschuiving naar een CO2-taks. Ik denk dat het getuigt van goed beleid als je vandaag al met je organisatie hiervoor bewuste stappen onderneemt.”
Vlaanderen loopt niet op kop qua klimaatambitie. Is de kans niet groot dat de zorgvoorzieningen om de Europese doelstellingen te halen nog een flinke tand zullen moeten bijsteken? “In onze monitoring en data-analyse werken we met de twee curves om onze voorzieningen te sensibiliseren: de lijn van Vlaanderen en die van Europa. Dan kan je als organisatie je masterplan zelf afwegen tegenover de beide streefdoelen.”
“De zorgsector mag hoe dan ook niet achterblijven,” zegt Raeymaekers. “Tien procent van de CO2-uitstoot in Vlaanderen komt vanuit de zorg- en welzijnssectoren. Zonder inspanningen van die sectoren, halen we de doelstellingen sowieso niet. En hoe langer we ermee wachten, hoe moeilijker het wordt. Daarom pleiten we ook voor nieuwe financieringsmodellen. Ziekenhuizen en andere voorzieningen hebben immers geen grote overschotten die ze kunnen investeren. Een mogelijke oplossing zijn energieprestatiecontracten. Een bank of een energieconcern neemt dan de investeringen op zich en krijgt in ruil een deel van de gerealiseerde besparing. Een win-winsituatie bij uitstek. Maar die formule komt nog niet echt van de grond in Vlaanderen, in tegenstelling tot in onze buurlanden.”
“Samen met het Vlaams Energiebedrijf hebben we dit instrument verder uitgewerkt,” zegt Bohez. “Door er klimaatsubsidies aan te koppelen, verkort de gemiddelde terugverdientijd voor energiebesparende maatregelen van 15 tot 7 jaar. Op die manier kunnen ook gebouwschilmaatregelen opgenomen worden in een energieprestatiecontract en wordt de drempel voor voorzieningen om in zo’n contract te stappen een stuk lager.”
“Een zo kort mogelijke terugverdientijd is cruciaal voor ziekenhuizen en andere voorzieningen,” legt Peter Raeymaekers uit. “De context is zo dynamisch, dat organisaties voortdurend evolueren en veranderen. Als je dan te lang vastzit aan een contract, is je beweegruimte beperkt.”
“Een energieprestatiecontract is trouwens niet voor elke voorziening haalbaar. Er moet immers een voldoende grote win-win mogelijk zijn voor beide partijen. Een alternatief zijn burgercoöperaties. Ook daar willen we het potentieel verder uitbreiden de komende jaren,” zegt Bohez.
Hannah Bohez: “Vlaanderen geeft zorg- en welzijnsorganisaties de kans om een gratis energiescan te laten uitvoeren. In ruil verbindt de organisatie zich ertoe om de maatregelen met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar in de praktijk te brengen.”
Dalend en stijgend verbruik
Er is de voorbije jaren volop gebouwd. Zeker in de ziekenhuizen. Is er dan geen enorme sprong voorwaarts gemaakt op het vlak van duurzame infrastructuur? “In de recente gebouwen is er inderdaad niet zoveel winst meer te maken,” bevestigt Raeymaekers. “De bouwnormen zijn vandaag heel streng. Maar er is nog heel wat infrastructuur die aangepast moet worden.”
“Wat meespeelt, is dat ondanks heel wat ingrijpende acties – zoals de bouwschil aanpakken, het schrijnwerk en het ventilatiesysteem vernieuwen – de impact op het verbruik soms al bij al beperkt blijft. Dat komt enerzijds door een verschuiving van energieverbruik, met name elektrificatie. Anderzijds zijn er steeds hogere normen en nieuwe apparatuur, waardoor het verbruik weer toeneemt. Denk maar aan de ventilatie-eisen, medische apparatuur of de rol van het internet in alle zorgvoorzieningen vandaag, wat een gigantisch energieverbruik betekent. Er is nog veel ruimte om via innovatie het verbruik van apparatuur terug te dringen. Ook op het vlak van hernieuwbare energie is er nog winst te halen,” zegt Bohez.
“Zorgnet-Icuro wil het duurzaamheids- en klimaatthema de komende jaren hoog op de strategische agenda zetten. Een klimaatverantwoordelijke in elke organisatie kan daarbij helpen als aanspreekpunt en als voortrekker in de eigen organisatie,” zegt Peter Raeymaekers. “Het hoeft niet allemaal in één keer te gebeuren. Je kan stapsgewijs te werk gaan: dit jaar de afvalberg aanpakken, volgend jaar de mobiliteit enzovoort. Zo wordt het behapbaar,” zegt Hannah Bohez. “We bereiken momenteel nog maar 13% van de volledige zorgsector, maar ik ben optimistisch. De voorbije 3 jaar hebben we al een mooie weg afgelegd. Het Vlaams Energiebedrijf begeleidt alle sectoren, maar de zorgsector steekt er in positieve zin bovenuit.”
“De totale CO2-besparing per euro subsidie is het hoogst in de zorgsector,” zegt Peter Raeymaekers. “Dat stemt mij optimistisch. Het is zinvol om hierin te investeren. Er is nog veel ruimte voor verbetering en gelukkig neemt de sense of urgency toe.”
“De zorgsector voelt de klimaatopwarming van heel dichtbij,” zegt Bohez. “Kinderdagverblijven, ziekenhuizen en woonzorgcentra voelen zeer direct de impact van de hittedagen. Je kan daar als organisatie zelf reeds wat aan doen. Op lange termijn door je CO2-uitstoot te verminderen, op korte termijn door gerichte maatregelen op de site of aan het gebouw. De Wereldgezondheidsorganisatie noemt het klimaat de grootste gezondheidsuitdaging.”
“Sinds enkele jaren maakt Zorgnet-Icuro deel uit van de internationale organisatie Healthcare without Harm. We doen het internationaal bekeken vrij goed met de zorgsector in Vlaanderen. Over enkele jaren kunnen we allicht fier terugkijken op wat we nu aan het doen zijn,” besluit Peter Raeymaekers.
Overgenomen met toestemming uit Zorgwijzer - maart 2021.
TEKST: FILIP DECRUYNAERE • BEELD: SOPHIE NUYTTEN
